İnsanlarda yardımlaşma dürtüsünün sebebi nedir?

Evrimsel bakış ve sosyal öğrenme teorisi: Evrimsel sosyal psikologlar, yardım etmenin yaşamsal bir değeri olup olmadığı konusuna eğilmişlerdir. Onlara göre, başkalarına yararlı olan karmaşık sosyal davranışlar, türler için yaşamsal değere sahiptir. Mesela bir araştırmada, insanların yakın akrabalarına uzak akrabalara oranla daha çok yardım ettiklerini gözlemlemişlerdir. Ayrıca insanlar günlük yaşantılarında hasta olanlara sağlıklı olanlara oranla daha çok yardım ederken ölüm durumlarında ise sağlıklı olanlara yardım etmeyi tercih etme eğilimindeyiz. Burnstein, Crandal ve Kitayama’nın bu araştırması, kendi genlerini taşıyabileceği bir akrabayı kurtarmanın önemini göstererek evrimsel bakış açısını desteklemektedir.

Sosyal öğrenme teorisi: Diğer taraftan tamamen yabancı olduğumuz insanlara da yardım eli uzatmaktayız. Bu durum ise evrimsel bakış açısıyla çelişmektedir. Bandura, bu teoride sosyal davranışı doğuştan değil, rol modelleri gözlemleyerek edindiğimizi öne sürmüştür. Öyleyse yardım etme davranışını gözlemleyen herkes yardım eder mi? Bu durumda gözlemleyerek öğrenen bireyin yardım etme davranışında bulunup bulunmaması da belli kriterlere bağlıdır. Yardım etme davranışından sonra modele verilen teşvik/ödül izleyici olarak yardım etme davranışı edinip edinmeyeceğimizde önemli derecede rol oynar.

Maliyet-ödül değerlendirmesi: Piliavin ve arkadaşlarının geliştirdiği bu modele göre, acil bir durum izlemek insanda uyarılma durumu oluşturur. Bu durum arttıkça kişide huzursuzluk oluşturmaya başlar. Bu huzursuzluk maliyet-ödül değerlendirmesinden sonra verilen bir tepkiyle (yardım) azaltılabilir. Maliyet -ödül değerlendirmesi, olayı seyreden kişinin acil durumdaki kişiye yardım etmesi sonucunda olacaklar ve etmemesi sonucunda olacaklar üzerinden yapılır. Olayı seyredenin maliyeti, zaman ve enerji kaybı, kendini tehlikeye atması olabilirken ödülleri de yardım isteyen kişinin teşekkürü, övgüler olabilir. Yardım etmeme durumunda maliyetler, artarak devam eden huzursuzluk, kendini suçlama ve ödüllerin kaybı olabilir. Yardım etmemenin ödülü ise kişinin işlerinin aksamaması, zaman ve efor kaybetmemesi olabilir. Maliyet ve ödüllerin değerlendirilmesi sonucunda kişi doğrudan ya da dolaylı bir şekilde duruma müdahale edebilir, kaçabilir ya da durumu yeniden yorumlayabilir.

Peki, tüm bireyler maliyet-ödül hesabı yapar mı ? Bireysel farklılıkları da göz önüne almak gerek tabii ki. Piliavin ve arkadaşları, modele olayı seyreden kişinin özelliklerini (yetkinliği, kişisel normları, duygu durumu ve dikkati gibi) ve yardım isteyen kişinin özelliklerini de acil duruma müdahaleye katkıda bulunan etmenler olarak eklemişlerdir. Bazı acil durumlarda kişi maliyet ve ödülleri düşünmeden dürtüsel olarak yardım etme davranışında bulunabilir. ”Biz” hissinin arttığı durumlarda kişi hiç düşünmeden müdahaleye yönelebilir. Aynı zamanda “biz” hissi kişi için yardım etmenin ödüllerini artırırken maliyetini de azaltır.